Sokołowscy Żydzi

Sokołów licznie zamieszkiwała ludność żydowska, co potwierdzają inwentarze miasta. Starozakonni w mieście pojawili się już w wieku XVI wraz z napływem tej ludności szczególnie do prywatnych miast Podlasia, które nie posiadały – tak jak ośrodki królewskie – przywileju de non tolerandis Judaeis.

Sokołowscy ŻydziOd początku XVI w. napływali na Podlasie powracający Żydzi litewscy (których z Wielkiego Księstwa Litewskiego w 1495 r. wygnał swym edyktem Aleksander) oraz uchodźcy z miast Korony, które uzyskały przywilej de non tolerandis Judeais, następnie po okrutnych prześladowaniach ludność z Niemiec i uchodźcy przed posuwającymi się wojskami Chmielnickiego. Żydzi posiadali własny samorząd gminny (kahalny) i sporą autonomię. Gminy, oprócz funkcji religijnych i społecznych (bóżnice, łaźnie, szkolnictwo), spełniały też istotną rolę administracyjną (m.in. podział podatków, sądownictwo). Organizowały się one w większe jednostki organizacji kahalnej – na większych obszarach i przy większej liczbie gmin w ziemstwa (medina), na mniejszych w okręgi (galil). W początkowym okresie formowania się skupisk żydowskich na tych terenach (XVI w.), Żydzi z Podlasia, wraz z największą gminą w Tykocinie, wchodzili w skład ziemstwa litewskiego i pozostali w nim po włączeniu w 1569 r. województwa podlaskiego do Korony. Po zorganizowaniu w 1580 r. sejmu Żydów polskich, Żydzi z Podlasia pozostawali nadal w ziemstwie litewskim. Było tak również wówczas, gdy Żydzi litewscy odłączyli się od koronnych i w 1623 r. zorganizowali własny sejm. Dopiero w 1629 r. Żydzi z Podlasia przystąpili do sejmu Żydów Korony, w którym pozostawali jako okręg podlaski do II -giej połowy XVII w. Wtedy to powstały w województwie podlaskim dwa okręgi: węgrowski i tykociński. Okręgowi węgrowskiemu podlegało pięć gmin w ziemi drohickiej: Węgrów, Kosów, Mokobody, Mordy i Sokołów. Były to w zasadzie przykahałki, korzystające z ograniczonych uprawnień (nie brały udziału w rozdziale podatków, posiadały mniejsze uprawnienia sądownicze) w stosunku do nadrzędnej gminy w Węgrowie (Żydzi byli tu przynajmniej od 1537 r., a kahał istniał już w 1595 r.). Na podstawie przywileju Bogusława Radziwiłła z 18 listopada 1650 r. Żydzi Sokołowa mogli dokonywać wszelkich zakupów, handlować i szynkować, zajmować się rzemiosłem. W 1665 r. w Sokołowie został założony, jako pierwszy na Podlasiu, cech żydowski skupiający piwowarów. W 1775 r. istniał kahał sokołowski, w skład którego wchodziły miasto Sokołów (587 starozakonnych), miasto Sterdyń (88), wsie parafialne do tegoż kahału (729).

W 1827 r. ludność wyznania mojżeszowego stanowiła w Sokołowie około 37%, w 1875 r. już ponad 60%. W wyniku I wojny światowej liczba starozakonnych zmniejszyła się do 55% ogółu mieszkańców. W 1942 r. społeczność żydowska w mieście przestała istnieć.

W okresie poprzedzającym wybuch II wojny światowej ludność żydowska mieszkała w najbliższym rejonie rynków, a także m.in. przy ulicach: Magistrackiej – dawnej Synagogalnej, nazywanej też Bóżniczą), Kuśnierskiej (Szkolnej), Niecałej, Pięknej, Wilczyńskiego (Rogowskiej) i Siedleckiej. Tu, w centrum obecnego Sokołowa, znajdowało się kilka budynków, związanych z funkcjonowaniem gminy żydowskiej. Nie ocalała tzw. wielka synagoga, mykwa i łaźnia oraz siedziby różnych organizacji religijnych. Do dzisiaj zachowały się: budynek przy ul. Długiej 29 i przy ul. Magistrackiej 4 (dawne domy modlitw, przekształcone po 1945 r.) oraz dom położony na rogu ul. Kupientyńskiej i Pięknej (dom rabina i szkoły religijnej). Cmentarze żydowskie obecnie nie istnieją.

Comments are closed.