Cukrownia „Elżbietów”

Cukrownię w Sokołowie – Przeździatce wybudowali Hirschmanowie, którzy byli rodziną fabrykantów z Warszawy, pochodzenia niemieckiego, wyznania ewangelickiego. Rodzina specjalizowała się w chemii gospodarczej.

Hirschmanowie prowadzili przy ul. Solec w Warszawie fabrykę chemiczną (przede wszystkim mydła i świec), z filią na Tarchominie.
August Hirschman wybudował z Hermanem Epsteinem rafinerię cukru w Hermanowie. Nabycie dóbr ziemskich Przeździatka było zapewne od razu połączone z zamysłem budowy cukrowni. Decyzji tej sprzyjała dotychczasowa specjalizacja właścicieli (posiadali już rafinerię cukru na Tarchominie).

W 1845 r. Elżbieta Hirschman z synem Augustem i wspólnikami powołała spółkę do założenia Fabryki Cukru z Buraków i Rafinerii. Kolejnym kontraktem z dnia 2 listopada 1845 r. Elżbieta Hirschman zezwoliła na założenie i urządzenie na wydzielonych gruntach Przeździatki Fabryki Cukru z Buraków i Rafinerii. Osadę fabryczną na gruntach Przeździatki nazwano specjalnie od jej imienia „Elżbietowem”. Hirschmanowa zobowiązała się także dostarczać materiały potrzebne do budowy, zapewnić potrzebną ilość robotników, zasiać burakami 300 mórg pola, a potem więcej – w miarę potrzeb fabryki. Fabryka zobowiązana była przetwarzać każdą ilość buraków, wyprodukowanych w dobrach sokołowskich.

Cukrownia została uruchomiona w 1846 r. Przez kilka najbliższych lat była ona największą cukrownią w Królestwie Polskim. Później jej pozycja spadła, ale i tak była przez lata znaczącym zakładem przemysłu cukrowniczego. W kampanii 1862/1863 r. cukrownia „Elżbietów” zatrudniała 366 robotników. Funkcjonowanie fabryki spowodowało ożywienie gospodarcze Sokołowa, gdyż zakład i jego liczny personel stawał się odbiorcą produktów mieszczan sokołowskich.

W 1870 r. zakład zatrudniał ponad 3% robotników cukrowni całego kraju i dawał na rynek tyleż samo cukru. W 1875 r. cukrownia zmieniła technologie wytwarzania cukru, przechodząc na system dyfuzyjny, co miało zwiększyć i unowocześnić produkcję. W 1879 r. pracowało tu 370 robotników. Podczas wystawy w Moskwie w 1883 r. zakład został wyróżniony złotym medalem za dobrej jakości cukier, co dało mu możliwość zbytu poza rynkiem krajowym. Cukrownię rozbudowano i w 1894 r. zatrudniała ona już 648 osób. W 1904 r. cukrownia była jedną z największych w Królestwie – pracowało w niej 472 robotników, wyposażona była w 10 maszyn parowych o mocy 435 KM. W 1905 r. przy cukrowni uruchomiono elektrownię przyfabryczną. Elektrownia służyła wyłącznie do oświetlania zakładu – było tu 20 lamp łukowych i 400 żarówek. W 1873 r. zakład stał się własnością Stanisława Lessera, bankiera warszawskiego, a następnie (1910 r.) przedsiębiorstwo zostało przekształcone w towarzystwo akcyjne. W latach poprzedzających wybuch I wojny światowej cukrownia zatrudniała stale 220 robotników, a w czasie kampanii 690, produkując 4 000 ton cukru.

Niestety pomyślny rozwój cukrowni przerwała I wojna światowa. Część budynków uległa zniszczeniu, podobnie jak i większość urządzeń przemysłowych, z których pozostałe wywieźli do swojego kraju stacjonujący w mieście Rosjanie. Mimo odbudowy przeprowadzonej w latach międzywojennych cukrownia nie odzyskała już nigdy swojego znaczenia z początku XX w.

004_IMG_6416Kolejnych grabieży i zniszczeń dokonali Niemcy podczas II wojny światowej. W sierpniu 1944 r. legło w gruzach ok. 45 % zabudowy cukrowni. Starania o odbudowę, podjęte przez władze miasta zaraz po wojnie, zakończyły się w 1951r., kiedy to fabrykę uruchomiono ponownie. Zabudowę cukrowni tworzą: obiekty wzniesione współcześnie i zachowane XIX – wieczne budynki: murowana hala produkcyjna i dawna stajnia, murowany budynek administracji cukrowni z początku XX stulecia oraz domy robotników, położone na terenie pobliskiej osady przyfabrycznej.

Comments are closed.